NARZĄDY ZMYSŁÓW
W odróżnieniu od ryb przydennych, które osiągnęły wysoką specjalizację zmysłów odbierających bodźce chemiczne, drapieżniki polujące przede wszystkim w ciągu dnia są typowymi wzrokowcami. Toteż oczy szczupaka — osadzone przy górnej krawędzi głowy w pobliżu miejsca, skąd wychodzi linia zaznaczająca spłaszczenie pyska — stanowią narząd działający z dużą precyzją. Leżąca tuż przy rogówce kulista soczewka (rys. 9) zapewnia szerokie pole widzenia.
Rys. 9. Przekrój przez oko szczupaka: 1 — tęczówka, 2 — soczewka, 3 — rogówka, 4 — naczyniówka, 5 — nerw wzrokowy (z Hegemanna).
Od każdego oka biegną ku przodowi charakterystyczne rowkowate wgłębienia. Wyprowadzone z nich linie, [przecinając się na przedłużeniu przed frontem głowy, stwarzają kąt wyznaczający granicę, poza którą oba boczne pola widzenia zachodzą na siebie. Powstaje tam więc wizja binokularna, dająca ważny w ocenie dystansu obraz trójwymiarowy (Lagier i inni, 1962). Wzrok szczupaków przystosowany jest przede wszystkim do postrzegania obiektów usytuowanych z przodu, o czym świadczy także trzykrotnie większa jasność obrazu w przedniej części pola widzenia niż w tylnej (Sroczyński). Nastawianie ostrości na przedmioty odległe odbywa się przez skurcz mięśnia odciągającego soczewkę ku tyłowi. Umiejętność rozpoznawania szczegółów za pomocą wzroku jest u szczupaków — rzucających się przecież często na kawałek błyszczącej blachy — wręcz zaskakująca. W doświadczeniach przeprowadzonych przez Gimmy’ego (1953) młode osobniki, „tresowane” metodą odruchu warunkowego, potrafiły odróżnić popularne w akwarystyce „pawiki” — tej samej płci i podobnego kształtu — tylko po nieznacznych odmiennościach ubarwienia.
Zmysłem, który współdziała ze wzrokiem przy postrzeganiu pokarmu, jest narząd linii bocznej. Zbudowany z ułożonych wzdłuż boków tułowia ciałek czuciowych, ma on za zadanie odbierać wszelkie — często bardzo nieznaczne — zmiany ciśnienia powstające wokół ryby. Jeśli znajduje się ona w ruchu, zmiany ciśnienia wody powstają w pobliżu mijanych przeszkód i zapobiegają zderzeniom. Jeśli stoi nieruchomo, zmiany takie wywoływane są przez przedmioty poruszające się w zasięgu wrażliwości narządu. U szczupaka układ receptorów linii bocznej jest doskonale rozwinięty i obejmuje nie tylko rejon oznaczony nazwą. Ciałka czuciowe, rozsiane na całej niemal powierzchni tułowia i głowy, tworzą pojedyncze odkryte zgrupowania lub układają się wewnątrz kanałów wypełnionych substancją śluzową (rys. 10).
Rys. 10. Układ narządu linii bocznej młodego szczupaka (wg Dislera).
Kontakt z otoczeniem zachowują za pośrednictwem otworów przebijających skórę albo — na samej linii bocznej — łuskę, a nerwy odprowadzające sygnał przechodzą także przez kanaliki na wskroś przebijające niektóre kości głowy. Narząd linii bocznej pełni również funkcję ostrzegawczą. W okresie larwalnym, kiedy młode szczupaki mogą zobaczyć tylko obiekty poruszające się nie dalej niż w odległości 1—1,5 cm od oczu, każde zafalowanie wody poza polem widzenia wzbudza odruch ucieczki (Disler, 1967). Później sygnały notowane przez linię boczną są już kontrolowane wzrokiem i przyjmują rolę informatora o nadpływającej zdobyczy. W znacznym stopniu uczestniczą także przy dokładnym lokalizowaniu jej położenia. Według Wundera (1936), oślepiony szczupak potrafił chwycić rybę wpuszczoną do akwarium, pod warunkiem, że nie zniszczono mu narządu linii bocznej. W przeciwnym razie w ogóle nie reagował na jej ruchy.
Pozostałe zmysły mają mniej istotne znaczenie w procesie odżywiania. Trudno przypuścić, aby szczupak uwzględniał smak pokarmu, skoro połyka przedmioty zupełnie go pozbawione, a także — jak podaje Hegemann (1964) — ryby przesycone nim w nienaturalnym stopniu (na przykład chininą). Pewną rolę — zwłaszcza przy obracaniu chwyconej ofiary —odgrywa z pewnością zmysł dotyku w postaci receptorów rozsianych na wargach i języku. O małej przydatności narządu węchowego zdaje się świadczyć prostota jego budowy (rys. 11).
Rys. 11. Narząd węchowy szczupaka (A — wg von Frischa, B — wg Teichmanna.)
Jest to zagłębienie wyścielone sfałdowanym nabłonkiem, w którym rozmieszczone są komórki węchowe. Woda, kierowana do zagłębienia przez dzielącą je z wierzchu przegrodę, wpływa przednim otworem a tylnym wypływa, nie ma jednak żadnego urządzenia, które regulowałoby wymianę wody w okresach, gdy ryba pozostaje w bezruchu.
