Choroby szczupaków
Organizm ryby ulega schorzeniom w me mniejszym stopniu niż inne organizmy żywe. Schorzenia te wywoływane są najczęściej przez czynniki pochodzące z zewnątrz. Mogą to być właściwości wody, zawierającej szkodliwe substancje chemiczne czy też ubogiej w konieczne do życia składniki, albo organizmy przenikające do ciała ryby i powodujące zaburzenia w prawidłowym funkcjonowaniu tkanek lub nawet żyjące ich kosztem.
Zniekształcenia ikry szczupaka (fot. C. Nagięć).
U szczupaka skutki działania czynników chorobotwórczych obserwuje się od najwcześniejszych stadiów rozwojowych, zwłaszcza w wylęgarniach, gdzie trudno jest stworzyć inkubowanej ikrze optymalne warunki środowiskowe.
Rysunek. Nieprawidłowe wykluwanie się larw szczupaka — przebijają błonę jajową ogonem (fot. C. Nagięć).
Pod wpływem niedotlenienia wody, a także zanieczyszczenia jej przez zakłady przemysłowe, mogą powstać opisane przez Gottwalda i Winnickiego (1966) zniekształcenia jaj, nieprawidłowości w procesie wylęgania i w budowie larw.
Rysunek. Puchlina woreczka żółtkowego u larwy szczupaka (fot. C. Nagięć).
Wymienieni autorzy obserwowali też pierwszy raz notowaną u szczupaka puchlinę woreczka żółtkowego, znaną dotychczas zwłaszcza u pstrągów hodowlanych.
Rysunek. Zanik oczu u larwy szczupaka (fot. C. Nagięć).
Z wodą przedostają się do wylęgami zarodniki grzyba (Saprolegnia) wywołującego pleśniawkę. Początkowo atakuje on tylko martwe jaja, z których jednak rozwijające się niteczki grzybni przechodzą stopniowo na zdrowe, wiążą je w zwarte bryłki, zmiękczają błonę jajową, po czym, jako wtórny efekt ich działania, następuje masowe obumieranie całej ikry wskutek braku tlenu lub zakażenia bakteriami, a w najlepszym razie — przedwczesne wyklucie się niezdolnych do przeżycia larw. Pleśń może być groźna również dla ryb dorosłych. Choć nie atakuje zdrowych osobników, pojawia się jednak często na tkankach już uszkodzonych (mechanicznie lub w wyniku działania innego czynnika chorobotwórczego) i — przy współudziale bakterii — wywołuje ich obumieranie, powstawanie znacznych ubytków, a w efekcie częstokroć nieodwracalne zmiany w organizmie i śnięcie.
Inny grzyb (Branchiomyces demigrans) wywołuje u szczupaków zgorzel skrzeli, chorobę prowadzącą do zaburzeń w procesie oddychania. Strzępki grzybni, rozwijające się w drobnych naczyniach krwionośnych blaszek i płatków skrzelowych, zatykają ich światło wstrzymując obieg krwi i dopływ substancji odżywczych. W miejscach zaczopowania powstają charakterystyczne białawe guzki, a często całe niedokrwione płatki bieleją, obumierają i po pewnym czasie odpadają. Odgałęzienia grzybni przebijają ścianki naczyń i wydostają się na zewnątrz. Zgorzel powoduje największe straty wśród młodych szczupaków, mierzących 20—25 om, i rozwija się przede wszystkim w wodach o wysokiej zawartości substancji organicznych — a więc w stawach i żyznych jeziorach — przyjmując ostre formy, gdy temperatura wody przekroczy 22°C.
Przyczyną wielu schorzeń są pasożytnicze organizmy zwierzęce. „Katalog fauny pasożytniczej Polski” w części II — „Pasożyty smoczkoustych i ryb” (pod redakcją J. Grabdowej, 1971) wymienia 56 gatunków występujących u szczupaka. Większość z nich, zwłaszcza jeśli trafiają się sporadycznie i w niewielkich ilościach, nie wykazuje działania chorobotwórczego, niektóre jednak mogą być przyczyną groźnych chorób.
Spośród licznych pierwotniaków pasożytniczych należy wymienić dwa, które wywołują poważniejsze schorzenia u szczupaków. Są to: sporowiec Henneguya oviperda, który przy licznym występowaniu w jajnikach może niekorzystnie wpływać na płodność oraz rzęskowiec Trichophrya piscium, atakujący skrzela młodych ryb.
Stosunkowo niegroźny dla szczupaków — ze względu na sporadyczne występowanie — jest bruzdogłowiec szeroki (Diphyllobothrium latum), należący do grupy tasiemców. Zasługuje on na wzmiankę jako jeden z nielicznych pasożytów ryb stanowiących czynnik chorobotwórczy także dla człowieka, u którego wykształca się w formę dojrzałą, dochodzącą do długości 15—20 m. Skomplikowany cykl rozwojowy obejmuje ponadto dwóch żywicieli pośrednich i odbywa się w wodzie, do której wraz z fekaliami dostają się jaja zawarte w wydalanych członach pasożyta. Z jaj wykształcają się orzęsione i zdolne do samodzielnego poruszania larwy (coracidium), a z nich — już w organizmie zjadającego je skorupiaka planktonowego z grupy widłonogów — następne stadium larwalne (procerkoid), które z kolei może dalej rozwinąć się w tzw. plerocerkoid, jeżeli wraz ze skorupiakiem połkniętym przez rybę dostanie się do organizmu szczupaka lub innej ryby drapieżnej.
Rysunek. Cykl rozwojowy bruzdogłowca szerokiego: 1 — jaja w wydalonym segmencie tasiemca, 2 — coracidium, 3 — procerkoid, 4 — plerocerkoid (wg Laglera, nieznacznie zmienione).
Plerocerkoidy, osadzone wśród trzewi, w mięśniach albo w gonadach, trudno dostrzegalne, mogą wraz z niedogotowanym lub niedosmażonym mięsem przeniknąć do przewodu pokarmowego człowieka lub innego ssaka, gdzie po osiągnięciu dojrzałości zdolne są wytwarzać ogromne ilości jaj. Mimo że bruzdogłowiec nie jest u mas rozpowszechniony, niebezpieczeństwo zarażenia się istnieje i należy wystrzegać się go przez przestrzeganie higieny oraz unikanie spożywania mięsa w stanie na wpół surowym lub niedostatecznie wysolonej ikry.
