CHARAKTERYSTYKA I ROZSIEDLENIE GEOGRAFICZNE PODRZĘDU SZCZUPAKOWCÓW

Wśród trzech rodzin tworzących dziś podrząd Esocoidei tylko u szczupakowatych (Esocidae) wykształciły się cechy związane z życiem wyłącznie drapieżnym. Proces ten, któremu towarzyszyło stopniowe wydłużanie ciała, powiększanie otworu pyska, przesuwanie płetwy grzbietowej ku tyłowi, trwał kilkadziesiąt milionów lat. W pokładach osadów jeziornych z okolic niemieckiego miasta Halle, pochodzących ,z eocenu — wczesnej epoki pierwszego okresu ery kenozoicznej — znaleziono skamieniałe szczątki niewielkiej ryby, mierzącej około 10 om, która po rekonstrukcji zastała zaliczona do wymarłej rodziny Palaeoesocidae i uznana za bezpośredniego przodka współczesnych szczupaków. Różnice w budowie są łatwo dostrzegalne (rys. 1),

lecz wykopaliska dostarczyły dalszych ogniw pośrednich w postaci bliżej spokrewnionych gatunków o stale wzrastającej liczbie kręgów (tab. 1).

TABELA 1. – Proces wzrastania liczby kręgów w kolejnych ogniwach ewolucji rodzaju Esox (według Nikolskiego, 1956).

Gatunek	Datowanie	Liczba kręgów
Palaeoesox fritzschai Voigt	eocen	33—34
Esox papyraceus Trosch	oligocen	48
Esox waltschanus Meyer	dolny miocen	50—51
Esox robustus Winkler	dolny miocen	52
Esox lepidotus	górny miocen	60
Esox lucius Linnaeus	współczesny	57—64

Dwie pozostałe rodziny — Dalliidae i Umbridae — wcześniej odchyliły się od głównej linii rozwoju (rys. 2), wytwarzając formy daleko odbiegające zarówno pod względem morfologicznym, jak i biologicznym.

Z trzech istniejących gatunków rodzaju Umbra, jeden — Umbra krameri Walbaum — zamieszkuje dorzecze Dunaju i Dniestru, dwa pozostałe: Umbra limi Kirtland i Umbra pygmeae de Kay — wschodnie stany Ameryki Północnej. Jedyny przedstawiciel rodzaju Novumbra (Novumbra hubbsi Schultz) znany jest w wodach zachodniej części stanu Waszyngton. Są to małe (do 11 cm długości) ryby słodkowodne, kryjące się w zacisznych miejscach niewielkich i zamulonych zbiorników, zdolne w złych warunkach tlenowych korzystać z powietrza atmosferycznego, posługując się przystosowanym do pełnienia funkcji oddechowych pęcherzem pławnym. Odżywiają się organizmami bezkręgowymi, a wyjątkowo także drobnymi rybami. Samice — większe i mocniej ubarwione niż samce — opiekują się ikrą, którą składają w zagłębieniach dna. Niezwykle odporne ma niską temperaturę, mogą przetrwać dłuższy czas w stanie zwolnionych procesów życiowych.

Rodzina Dalliidae reprezentowana jest przez jeden zaledwie gatunek (Dallia pectoralis Beau), spotykany w rzekach, jeziorach i wodach torfowiskowych północno-wschodniej Syberii i Alaski. Surowe warunki klimatyczne, panujące w zbiornikach zamarzniętych przez większą część roku, znosi dzięki zdolności przeżywania wielotygodniowych okresów, podczas których pozostaje wmarznięta w lód. Żywi się drobnymi bezkręgowcami, a także pokarmem roślinnym i nie osiąga większej długości niż 20 cm.

Niewielka liczba form współcześnie żyjących charakteryzuje całą grupę szczupakowców i pod tym względem rodzina szczupakowatych (Esocidae) nieznacznie tylko przewyższa dwie pozostałe. Obejmuje ona jedyny rodzaj Esox, w skład którego wchodzi pięć gatunków. Tylko jeden — znany u nas szczupak Esox lucius — występuje w wodach europejskich. Nazwy nadawane mu w krajach Europy Wschodniej zawierają podobny źródło-słów: rosyjska „szczuka”, czeska „śtika”, węgierska „czuka”, rumuńska „stiuca”; inne nazwy: szwedzka „gadda”, duńska „gedde”, norweska „gjedde”, niemiecka „hecht”, włoska „luccio”, hiszpańska „lucio”, francuska „brochet”, holenderska „snoek”, angielska „pike”. Spośród czterech pozostałych gatunków wyróżnia się najszerszym zasięgiem geograficznym, którym obejmuje wielkie obszary obydwu kontynentów półkuli północnej (rys. 3).

W Stanach Zjednoczonych A. P. i Kanadzie znany jest pod nazwą „szczupak północy” (northern pike) w odróżnieniu od trzech podobnych pod względem wyglądu i cech biologicznych gatunków, rozsiedlonych w południowo-wschodnim rejonie obszaru jego występowania.

Spośród szczupaków amerykańskich największe rozmiary osiąga Esox masquinongy Mitchill, popularny pod miejscową nazwą „muskellunge” i różniący się od europejskiego drobniejszą łuską (150 i więcej w linii bocznej) oraz ubarwieniem wpadającym w ciemnoszary odcień z nieregularnie rozrzuconymi po bokach ciała szarosrebmymi plamami. Rekordowe osobniki dorastają do 2,5 m długości, osiągając ciężar 50 kg.

Dwa dalsze gatunki amerykańskie, z których jeden tworzy dwa podgatunki, nie dorównują wielkością znanemu u mas. Są to:

Esox niger Le Sueur (eastem albo chain pickerel) — ma około 125 łusek w linii bocznej. W ubarwieniu dominuje zieleń złożona z różnych odcieni. Boki o złotawym połysku pokryte są siatką ciemnych smug i linii, płetwy jednobarwne, a pod okiem mocno zaznaczone czarne pasmo biegnące ku dołowi. Zasiedla gęsto porośnięte strefy niewielkich rzek, jezior i stawów. Osiąga 60 cm długości i ciężar około 1,5 kg.

Esox americanus Gmelin (barred pickerel) — 105 do 115 łusek w linii bocznej. Kolor ciemnozielony, na bokach ciemne, podłużne pasma, krawędzie płetw zabarwione czerwono. Żyjąc w wolno płynących strumieniach i małych potokach osiąga ledwie 30 cm długości d około 0,5 kg ciężaru.

Esox americanus vermiculatus Le Sueur (grass lub mud pickerel) — ma mniej niż 110 łusek w linii bocznej, grzbiet oliwkowobrązowy lub żółtobrązowy, boki jaśniejsze, wyraźnie pręgowane, Spotykany w niewielkich zbiornikach z wodą stojącą lub w wolno płynących rzekach — na -ogół w strefie silnie zarośniętej — unika wód zasiedlonych przez inne szczupaki. Największe osobniki mierzą 35 cm i ważą około 0,5 kg.