CECHY ZEWNĘTRZNE I BUDOWA CIAŁA
Pod względem różnorodności kształtu ryby nie ustępują innym gromadom zwierząt. Rozróżnia się dwanaście zasadniczych typów (Abel, 1912), z których każdy obejmuje wielką różnorodność form właściwych poszczególnym gatunkom. Powszechnie znany kształt wrzecionowaty cechuje gatunki doskonale pływające wśród przestrzennych obszarów otwartej wody. W strefie przydennej gromadzą się najczęściej ryby silnie spłaszczone lub— jak węgorz — odznaczające się wydłużonym, śliskim ciałem, zdolne zagrzebywać się w muł. Wśród raf koralowych, a także w zarośniętych rejonach przybrzeżnych, dominują formy o ścieśnionym z boków tułowiu, przystosowane do przemykania się między przeszkodami.
Szczupak (rys. 5) reprezentuje typ stosunkowo mało rozpowszechniony. Nazwa „kształt strzałowaty” dobrze oddaje jego charakterystyczne cechy. Wydłużony i lekko z boków ścieśniony tułów kończy się największym przewężeniem ciała przed nasadą płetwy ogonowej. Głowa, w przedniej części spłaszczona, nasuwa skojarzenie z ostrzem strzały. Linie grzbietu i brzucha biegną niemal równolegle. Tylko u osobników, których żołądek wypełniony jest świeżo połkniętym pokarmem, oraz u dojrzałych ikrzyć przed tarłem brzuch rysuje się mocniej zaznaczoną wypukłością. Płetwa grzbietowa (VI—X promieni twardych, 13—16 miękkich), przesunięta daleko w tył nad płetwę odbytową (III—VIII, 11—15/16/), wzmacnia ogonową część ciała. Tuż za głową, już po strome brzusznej, przy samej krawędzi pokryw skrzelowych, osadzone są płetwy piersiowe (I(II), 12—16), natomiast brzuszne (I—II, 7—11(12) ) znajdują się jeszcze niżej, mniej więcej w połowie odległości między piersiowymi a odbytową.
Podobieństwo do strzały przejawia się u szczupaka nie tylko w budowie, ale i w działaniu. Długie, niezbyt elastyczne ciało nie pozwala na wykonywanie gwałtownych zwrotów ani w pionowej, ani w poziomej płaszczyźnie. Zmuszony do zmiany kierunku płynie zazwyczaj szeroko zakreślonym łukiem. Toteż prawie zawsze rezygnuje z pogoni za zwinniejszą ofiarą. Pomyślny rezultat polowania uzależniony jest zwykle od jednego rzutu w przód ze stanowiska, na którym nieruchomo czatuje. Siły potrzebnej nie tylko dla uzyskania odpowiedniej szybkości, ale przede wszystkim na przezwyciężenie — w ciągu ułamka sekundy — bezwładności własnego ciężaru, dostarczają doskonale rozwinięte (mięśnie tułowia, natomiast cała ogonowa część ciała, z szeroko rozpostartymi płatami trzech płetw nieparzystych, pełni funkcję urządzenia napędowego. O energii, z jaką ogon uderza w wodę, świadczą potężne zawirowania, które można obserwować, gdy szczupak atakuje ofiarę z pozycji zajmowanej tuż pod powierzchnią.
Udział płetw parzystych — piersiowych i brzusznych — w regulowaniu szybkości pływania jest znikomy. Pełnią one jednak bardzo ważną rolę podczas długich okresów wyczekiwania na zdobycz. Szczupak należy do ryb, których środek ciężkości jest usytuowany ponad pęcherzem pławnym — narządem pomagającym zachować statyczność ciała w środowisku wodnym. Aby uniknąć stale grożącego odwrócenia się grzbietem w dół, musi wykonywać płetwami parzystymi nieustanne ruchy korekcyjne, pozwalające na utrzymanie równowagi.
Tylną granicę głowy zakreśla krawędź pokryw skrzelowych. Odległość między początkiem pyska a punktem najdalej wysuniętym ku tyłowi mieści się około 3,5—4 razy w całkowitej długości ciała. Linia pianowa przechodząca przez oko dzieli głowę na dwie prawie jednakowo długie części. Tylna część, niewiele niższa od wysokości tułowia, złożona jest z kości okrywających mózg i skrzela. Rozpięta u dołu na mocnych promieniach kostnych błona skrzelowa ułatwia zasysanie wody przy oddychaniu. Silnie spłaszczona część przednia, rozcinając wodę pomaga pokonać stawiany przez nią opór. Dzięki owemu spłaszczeniu pysk szczupaka bywa porównywany z paszczą krokodyla lub z kaczym dziobem. Jego rozmiary godne są drapieżnika. Rozcięciem sięga znacznie poza przednią krawędź oka, to znaczy mniej więcej do połowy igłowy. Szczęka dolna, zbudowana z masywnych kości zębowych, wysuwa się nieco w przód przed szczękę górną. Janec-Susłowska (1957), podając szczegółowy opis osteologii szczupaka, zwraca uwagę na swoistą konstrukcję stawu żuchwowego, który umożliwia niezwykle szerokie rozwarcie szczęk. W rozwartą paszczę zmieścić się może — i niekiedy rzeczywiście się mieści — zdobycz niewiele mniejsza od napastnika.
Wnętrze paszczy, a także gardzieli, uzbrojone jest zębami, których liczbę szacuje się na ponad 700 sztuk. Rozsiane są na kościach tworzących sklepienie jamy gębowej (lemiesz i kości podniebienne), otaczających brzegi pyska (kości zębowe i przedszczękowe), na języku, w gardzieli, na łukach skrzelowych i elementach kostnych, za pomocą których łuki te są połączone. Poszczególne grupy zębów różnią się między sobą wielkością, kształtem, sposobem osadzenia i przeznaczeniem. Największe, proste i spiczaste — znajdują się na szczęce dolnej, zwłaszcza w tylnej i środkowej części obydwu kości zębowych, z którymi są mocno zespolone. Zadaniem ich jest pochwycenie i przytrzymanie ofiary, która odtąd ma znikome szanse wydostania się na zewnątrz. Drobne, zaostrzone i skośnie wygięte ku przełykowi zęby na podniebieniu (rys. 6) zapobiegają jej ucieczce.
Rys. 6. Kości sklepienia paszczy szczupaka: 1 — kość przedszczękowa, 2 — kość szczękowa, 3 — kość podniebienna, 4 — lemiesz (wg Normana).
Luźne połączenie z kością, za pomocą tkanki łącznej, sprawia, że łatwo uginają się pod naciskiem w stronę wnętrza paszczy, stawiając jednak opór przy nacisku skierowanym w przeciwnym kierunku. W rezultacie połykana ryba może przesuwać się tylko w głąb przewodu pokarmowego. Pomagają jej w tym drobne ząbki -osadzone w nabłonku gardzieli oraz na wewnętrznej stronie łuków skrzelowych, gdzie skupiają się grupami w obrębie oddzielnych pól zębowych.
